Pelplin to bardzo ładne miasto w północnej Polsce, położone na Kociewiu, w województwie pomorskim, w powiecie tczewskim. Siedziba dawnego Opactwa Cystersów z niezwykle piękną i doniosłą Bazyliką katedralną Wniebowzięcia NMP w której znajduje się drugi najwyższy drewniany ołtarz w Europie. Zbudowana z cegły kryje w swoim wnętrzu 23 ołtarze rozmieszczone przy filarach oraz w nawach bocznych, a także barokowe organy obok barokowej ambony. Kościół wart jest ze wszech miar odwiedzenia. Bazylika pelplińska została wybudowana przez Cystersów na przestrzeni wieków: od końca XIII do połowy XVI w.
Kontakt:
Bazylika Katedralna pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny
Plac Mariacki 2, 83-130 Pelplin,
Zwiedzanie Bazyliki jest możliwe codziennie w godzinach 9:00 – 17:00, z wyłączeniem niedziel oraz poniedziałku. Zwiedzanie jest płatne, obowiązują bilety.
http://parafia-pelplin.pl/
Pelplin to też miasto w którym znajduje się jedyna w Polsce dwutomowa Biblia Gutenberga.
Biblia Gutenberga w Pelplinie w Muzeum Diecezjalnym:
Skarb historii i druku
Biblia Gutenberga, znana również jako Biblia Czterdziestodwuwierszowa lub Biblia Mazarina, to nie tylko pierwsza masowo drukowana książka w Europie, ale także symbol rewolucji technologicznej, która zmieniła bieg historii ludzkości. Wydrukowana w latach 1452–1455 w Moguncji przez Johanna Gutenberga przy użyciu ruchomej czcionki metalowej, prasy drukarskiej i specjalnego tuszu olejnego, ta dwutomowa edycja łacińskiej Wulgaty liczy 641 kart zadrukowanych obustronnie w dwóch kolumnach po 42 wiersze każda. Całość, o wymiarach około 285 mm x 85 mm na kolumnę, naśladuje estetykę średniowiecznych rękopisów, z gotycką czcionką zaprojektowaną przez samego Gutenberga, co czyni ją arcydziełem typografii. Z około 180 egzemplarzy początkowego nakładu przetrwało do dziś zaledwie 48, w tym tylko 20 kompletnych – a jeden z nich, uznawany za unikat, znajduje się w polskim Pelplinie.
Historia pelplińskiego egzemplarza jest równie fascynująca co samo dzieło. Prawdopodobnie nabyty w XV wieku przez lubawskich franciszkanów, po sekularyzacji zakonu w 1833 roku trafił do biblioteki seminaryjnej w Pelplinie, gdzie w 1897 roku został oficjalnie odkryty i zidentyfikowany. Jego losy splatają się z dramatycznymi wydarzeniami XX wieku: przed wybuchem II wojny światowej ewakuowany przez Warszawę do Paryża, w 1940 roku wywieziony do Londynu, a następnie do Kanady, gdzie przetrwał wojnę w skarbcu Bank of Montreal w Ottawie. Powrót do Polski nastąpił dopiero w 1959 roku – najpierw na Wawel, a potem, w oryginalnej skórzanej walizce, do Pelplina pod opieką ks. Antoniego Liedtkego. Dziś Biblia jest przechowywana w Muzeum Diecezjalnym im. bp. Stanisława Wojciecha Okoniewskiego, gdzie zachowała się w integralnych oprawach z XV wieku, co czyni ją jednym z siedemnastu pełnych, dwutomowych egzemplarzy na świecie i jedynym w Polsce.
Znaczenie pelplińskiej Biblii wykracza poza jej wartość materialną – szacowaną na dziesiątki milionów dolarów. To nie tylko świadectwo geniuszu Gutenberga, ale także pomost między średniowieczem a nowożytnością, który umożliwił masowe rozpowszechnianie wiedzy, przyczyniając się do Reformacji i Renesansu. W 2023 roku egzemplarz poddano kompleksowym badaniom, digitalizacji i konserwacji, co pozwoliło na stworzenie faksymile i udostępnienie go szerszej publiczności. Wystawiany okresowo, np. w 2019 roku w Muzeum Narodowym w Warszawie, przypomina o roli druku w kształtowaniu cywilizacji. Pelplińska Biblia Gutenberga to polski skarb, który pulsuje historią – od mogunckich warsztatów po współczesne muzea – i przypomina, jak jedna książka może odmienić świat.
Johannes Gutenberg i dwutomowa Biblia
Johannes Gutenberg, ur. ok. 1400 roku w Moguncji, zm. 3 lutego 1468 także w Moguncji. Był niemieckim rzemieślnikiem, złotnikiem i drukarzem, twórcą pierwszej przemysłowej metody druku na świecie. Nie jest do końca jasne, czy pierwsze druki powstały już podczas jego pobytu w Strasburgu w latach 1434–1444, czy dopiero w drukarni założonej przez niego w 1448 roku w Moguncji. Powszechnie uznawany za twórcę ruchomej czcionki drukarskiej w Europie, co zrewolucjonizowało produkcję książek i rozpowszechnianie wiedzy.
Wynalazek Gutenberga
Przed wynalezieniem druku z ruchomą czcionką, książki były przepisywane ręcznie, co było procesem czasochłonnym i kosztownym. Gutenberg, pracując w Moguncji, opracował technologię, która umożliwiła masową produkcję książek. Kluczowe elementy jego wynalazku obejmowały ruchome czcionki metalowe, prasę drukarską oraz specjalny tusz na bazie oleju. Dzięki temu możliwe stało się szybkie i efektywne drukowanie dużych nakładów.
Biblia Gutenberga
Najbardziej znanym dziełem Gutenberga jest dwutomowa Biblia, wydrukowana około 1455 roku. Znana również jako Biblia 42-wersowa (od liczby wersów w kolumnie), jest to łaciński przekład Wulgaty. Każdy tom zawierał setki stron, a całość była dziełem niezwykłej precyzji. Gutenberg zadbał o estetykę – czcionka naśladuje pismo gotyckie, a układ tekstu przypomina rękopisy. Niektóre egzemplarze były dodatkowo zdobione ręcznie, co zwiększało ich wartość artystyczną.
Biblia Gutenberga była nie tylko technologicznym przełomem, ale także symbolem nowej ery w dostępie do wiedzy. Choć przeznaczona głównie dla kościołów i zamożnych odbiorców, jej produkcja pokazała, że druk może być narzędziem masowej komunikacji.
Znaczenie i dziedzictwo
Wynalazek Gutenberga i jego Biblia miały ogromny wpływ na kulturę, naukę i religię. Druk umożliwił szybsze rozpowszechnianie idei, co przyczyniło się do rozwoju reformacji, renesansu i epoki oświecenia. Biblia Gutenberga pozostaje ikoną postępu technologicznego i artystycznego, a jej egzemplarze są dziś bezcennymi zabytkami przechowywanymi w muzeach i bibliotekach.
Podsumowując, Johannes Gutenberg i jego dwutomowa Biblia to kamień milowy w historii cywilizacji. Wynalazek druku zmienił świat, umożliwiając szeroki dostęp do wiedzy, a Biblia Gutenberga jest świadectwem geniuszu jej twórcy oraz piękna wczesnego druku.
Egzemplarze istniejące współcześnie
Do naszych czasów przetrwało 49 egzemplarzy (36 na papierze, 13 na pergaminie) tej księgi, z czego tylko 20 kompletnych. Najwięcej w Niemczech – 13, w Stanach Zjednoczonych – 11, w Wielkiej Brytanii – 8, we Francji – 4, po 2 w Watykanie, Hiszpanii i Rosji, po jednym w Austrii, Danii, Polsce, Portugalii, Belgii, Szwajcarii i Japonii.
W latach 2002–2003 z inicjatywy Wydawnictwa Diecezji Pelplińskiej „Bernardinum” oraz Polskiego Bractwa Kawalerów Gutenberga wykonano faksymile dzieła.
Współczesne projekty cyfrowe
Projekt Gutenberg – inicjatywa polegająca na udostępnianiu w Internecie elektronicznych wersji książek istniejących w wersji papierowej, których prawa autorskie wygasły.
Według aktualnych danych projekt udostępnił ponad 75 000 wolnych książek elektronicznych.
Inne biblioteki cyfrowe to:
- Polona – polska biblioteka cyfrowa
- Światowa Biblioteka Cyfrowa (World Digital Library) (ang.)
- Europeana
- Archiwum Internetu (Internet Archive)
- Książki Google
- Projekt Runeberg
Digitalizacja
Biblia Gutenberga została zdigitalizowana w kilku egzemplarzach, które przetrwały z oryginalnego nakładu około 150–180 kopii. Skany tych rzadkich woluminów są dostępne online w wysokiej jakości, a większość z nich jest bezpłatna i otwarta dla publiczności. Poniżej przedstawiam główne źródła, gdzie możesz je znaleźć:
- Internet Archive: Pełna digitalizacja jednej z kopii, dostępna do bezpłatnego pobrania, przeglądania i streamingu. Zawiera szczegółowe skany obu tomów. Link: https://archive.org/details/thegutembergbible
- The Morgan Library & Museum: Trzy egzemplarze zdigitalizowane (w tym jeden na welinie i dwa na papierze). Dostępne bezpłatnie online, z komentarzami historycznymi i fokusem na Stary Testament. Link: https://www.themorgan.org/collection/Gutenberg-Bible
- Harry Ransom Center (University of Texas at Austin): Kompletna kopia (jeden z pięciu pełnych egzemplarzy w USA) zdigitalizowana w 2002 roku. Pełne skany dostępne bezpłatnie online, w tym iluminowane litery i notatki rękopiśmienne. Link: https://www.hrc.utexas.edu/gutenberg-bible/
- Library of Congress (World Digital Library): Kopia z 1455 roku, zdigitalizowana i dostępna bezpłatnie do użytku i ponownego wykorzystania bez ograniczeń autorskich. Link: https://www.loc.gov/item/2021666734/
- Bodleian Libraries (University of Oxford) i Vatican Library: W ramach projektu Polonsky Foundation (zakończonego w 2017 roku) zdigitalizowano 1,5 miliona stron, w tym egzemplarze Biblii Gutenberga. Dostępne bezpłatnie online. Link: https://digital.bodleian.ox.ac.uk/objects/ followed by specific IDs for Gutenberg Bibles, e.g., Arch.Gf2.1455 (sprawdź sekcję incunables) lub https://digi.vatlib.it/ dla watykańskiej wersji.
- Gutenberg Digital (University Library of Mainz): Pełne skany z komentarzem, dostępne bezpłatnie. Link: http://www.gutenbergdigital.de/gudi/eframes/index.htm
Te zasoby pozwalają na przeglądanie stron w wysokiej rozdzielczości, zoomowanie i często dodatkowe materiały edukacyjne. Jeśli szukasz konkretnego egzemplarza (np. z określonej biblioteki), polecam zacząć od Internet Archive lub Library of Congress dla łatwego dostępu.
Tak, w Polsce zachował się jeden pełny egzemplarz Biblii Gutenberga (dwutomowy, na papierze), przechowywany w Muzeum Diecezjalnym w Pelplinie (diecezja pelplińska). Jest to jeden z zaledwie 48 ocalałych na świecie i jeden z 20 kompletnych dwutomowych. Egzemplarz ten został odkryty w 1897 roku w bibliotece diecezjalnej, a jego historia sięga XVI wieku – był własnością różnych instytucji kościelnych, w tym w Prusach Wschodnich, i wrócił do Polski w 1959 roku po wojnie.
Digitalizacja i dostępność skanów
Pelpliński egzemplarz został zdigitalizowany dwukrotnie:
- W 2002 roku: W ramach współpracy z Uniwersytetem Keio (projekt HUMI – Humanities Media Interface Project), który specjalizuje się w wysokiej jakości digitalizacji rzadkich ksiąg. Skany te posłużyły do stworzenia faksymile (reprodukcji), ale są też dostępne online.
- W 2023 roku: Przeprowadzono kompleksowe badania, digitalizację i konserwację zachowawczą. To nowsze skany zostały wykorzystane do stworzenia dedykowanego portalu internetowego, umożliwiającego przeglądanie książki strona po stronie.
Skany są dostępne bezpłatnie i otwarcie dla publiczności. Oto źródło:
Portal Biblioteki Diecezjalnej w Pelplinie: Pełne, wysokiej jakości skany z 2023 roku, z możliwością zoomowania, mapą lokalizacji innych egzemplarzy na świecie oraz dodatkowymi informacjami historycznymi i edukacyjnymi. Brakuje jednej karty z drugiego tomu (końcówka Apokalipsy św. Jana), co jest charakterystyczne dla tego egzemplarza.
Link: https://bibliagutenberga.diecezja-pelplin.pl/
Te zasoby pozwalają na szczegółowe studiowanie, w tym błędów drukarskich (dużo w tym egzemplarzu, co sugeruje, że był jednym z pierwszych z prasy) oraz unikalnych cech, jak okładziny z dębu bałtyckiego. Oryginał jest eksponowany w muzeum w Pelplinie (od marca 2025 po powrocie z konserwacji), ale skany online to najlepsza opcja do zdalnego dostępu.
Muzeum Diecezjalne im. bpa Stanisława Wojciecha Okoniewskiego
w Pelplinie
Muzeum Diecezjalne im. bpa Stanisława Wojciecha Okoniewskiego w Pelplinie zostało założone w 1928 roku przez biskupa chełmińskiego Stanisława Okoniewskiego, początkowo mieszcząc się w pałacu biskupim. W 1988 roku powstał nowoczesny gmach muzeum, wkomponowany w kompleks kurii biskupiej, a pierwszym kustoszem był Stanisław Smogulecki. Podczas II wojny światowej zbiory zostały ewakuowane, choć część z nich zaginęła. Muzeum posiada bogate kolekcje sztuki sakralnej i zabytków piśmiennictwa, z naciskiem na gotyk, w tym poliptyk toruński, obrazy z kościoła św. Jana w Toruniu oraz szaty liturgiczne. Najważniejszymi eksponatami są jedyna w Polsce Biblia Gutenberga z Lubawy, rękopis „De civitate Dei” św. Augustyna z 1425 roku oraz monstrancja z XVII wieku autorstwa Ch. Schuberta z Gdańska. Monstrancja i inne dewocjonalia znajdują się w skarbcu.
Muzeum Diecezjalnym w Pelplinie znajduje się wystawa poświęcona św. Janowi Pawłowi II. Ekspozycja ta, zlokalizowana w nowej przestrzeni wystawienniczej, prezentuje zdjęcia, pamiątki oraz nagrania związane z wizytą papieża w Pelplinie w 1999 roku. Wystawa ma na celu uczczenie pamięci Jana Pawła II i umożliwienie odwiedzającym refleksji oraz duchowych przeżyć.
W Muzeum Diecezjalnym w Pelplinie regularnie prowadzone są prace renowacyjne nad cennymi inkunabułami, w tym unikatowym egzemplarzem Biblii Gutenberga, który jest jedynym takim w Polsce. Projekt „Ratujemy Pelplińską Biblię Gutenberga” obejmuje interdyscyplinarne badania, konserwację i digitalizację, koordynowany przez dr hab. Juliusza Raczkowskiego z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, z udziałem ekspertów z polskich i zagranicznych instytucji, takich jak Centrum Badań nad Kulturą Rękopiśmienną w Hamburgu. W ramach tych prac usunięto wilgoć z papieru, zahamowano procesy rozkładu i przeprowadzono minimalne naprawy opraw, zachowując historyczną autentyczność zabytku, przy koszcie ponad miliona złotych finansowanym m.in. przez Fundację ORLEN dla Pomorza. Historia renowacji Biblii Gutenberga sięga 1959 roku, kiedy po powrocie do Polski zalecono dezynfekcję i zahamowanie destrukcji, w tym śladów pleśni i zbutwienia kart. Dodatkowo, w 2023 roku konserwacji poddano inkunabuł „Hortus sanitatis” z 1491 roku oraz średniowieczne rękopisy, z dofinansowaniem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w wysokości 83 300 zł.
Dokumentacja konserwatorska inkunabułów w Pelplinie
Kontakt:
Muzeum Diecezjalne w Pelplinie
Biskupa Dominika 11, 83-130 Pelplin
Zwiedzanie jest płatne, obowiązują bilety.
http://www.muzeum.diecezja.org/muzeum/
Anna Skoczylas i Janusz Panak
Pelplin, 10.2025
